Luigi Bisignani
In questi tempi freddissimi é meglio stare a casa “nnanti u fucularu” e leggere un po della nostra storia,“cumu gheramu” un po di dialeto sandonatese scritto da Minucciu,vedrete che non é tanto facile,facile forse a parlarlo ma a scriverlo é un’altro paio di maniche.
Ràrichi.
Mì sùgnu “ricuòtu”. Ccì sù bùllùti sìa mìsi ppì nnì vinì à càpu, ma ccì l’àju fàtta.
Quànnu l’àju ‘ncùminciàta, ssà còsa pàrìa c’àvièddha jì cchjù lìscia, mà ònn’avìa mìsu ‘ncùntu cò tièmpu passàdi e dòppu ì sìttant’ànni, à càngià càsa pàri cà t’à cùotu nà jìstìma, jìttàta à gùnu chi tàntu bbèni òn ti vòdi.
Quànnu l’àmu àccuddhàti, ì rròbbi l’àmu cunzàti pulìti pulìti ‘ntè schàtuli, nnì sùmu fidàti ed’ònnàmu tinùtu cùntu i quìru c’àvèra fàttu chìni à rròbba àvìadda purtà àra càsa nòva.
Nn’èramu ràccummannàti i mìnti ì rròbbi ppi cùmu ghèranu signàti ì càrtùni ma chìni gà fàttu ù viàggiu ònn’èra dèstru e trà càrricà e scàrricà ccà prèssa, gànu mìsu i rròbbi cùmu vìnìedi-vìnièdi, tùtta rìvutàtu, ammùnziddhàtu e spèrsa sùttasùpa, sènza càpu nnè cùda e ccìnn’è bbulùtu ppì mìnti tùttu arù pòstu sùa.
Ppì sìa mìsi ònnèju putùtu mìnti mànu à circà, truvà e scrìvi dè cosicèddhj sàntunatìsi.
A quìri dùi o ttrì pàisàni chì mì lègginu dìcu cà quà mì sièntu cùmu l’àrivuru sènza ràrichi, pròpiu cùmu à ‘nna sìssantìna d’ànni arriètu, quànnu ppà prìma vòta gàju lassàtu ù paìsi.
Tànnu ppì n’àccasiùni i vìta mègghja, stavotà ppì m’àbbicinà à fìggj e nipùti.
Nte cùntuòrni i pàisàni scàrsìanu e ppù rièstu gàsi à cchì ffà ccù gènti c’ònn’à canùscisi bòna e tènisi cchjù tièmpu ppì pinzà àri ràrichi tùa.
Cà puà à stà ccù cèrti pàisàni òn sèmpi ghè còsa bòna.
A nnà fèra ‘ntà nù paìsi vicìnu, gàju scuntàtu nù pàisànu chì sùmu stàti cumpàgni ì scòla e ‘ntrà nùi òn c’è mài cùrrùta tànta sìmpatìa.
Ghàmu scàngiàtu dùi paròli ed’àru mùmèntu ì nnì sàlutà mi fà “Vìdi cà àddhùnni tìa òn cì viègnu ppì ‘mpàra ù santunatìsi” (à bànùta ghèra ppì quìru c’àju scrìttu sùpa à parlàta i sàntudunàtu).
Ppò ddhà fà pàssà lìscia, ddh’àju rìspuòsu c’òmmèra scurdàtu ì cùmu jèdi àra scòla e ccù ghjddhù òn’ciàvèra spèrsu tièmpu, ma, vuliènnu, mì putìa sèmpi fà sàpi cchì bbùliènu sìgnificà,‘ntà parlàta nòsta, ì paròli “jìruòscu”, “sciàbbàna”, “matrànghula”, “ciàmpuliànu”, “lèrchja” “fàlascìna”, tantu ppì pià àncùnu d’agnòmi ì sàntudunàtu.
Ghè ‘nghjàncàtu ‘nfàccia, cùmu à gùnu chì dd’hànu minàtu ‘ntò stòmanu àra’ntrasàtta; pùa ghè dìvintàtu rùssu e m’à ddìttu: “ònnaja rènni cùntu a ttìa”. S’è bbutàtu ì cùlu e sinn’è jùtu.
Ssà còsa m’à fàttu vinì àrà mènti cchì rìma minàva nà vòta (e fòrsi pùru mò) ‘ntò paìsi, quànnu i sàntunatìsi òn sì facìanu mancà nènti è cùrriènu mmìdia, jùdicatùra, spùbbricatùra, àncùna pàlàta, cà ghèranu còsi màlamènti; ma cc’èranu pùru còsi bbòni, tàntu ppì ddì, ù gùstu dò schìccùlu, dà chjàcchiara, dò fissià, e rù nòn tràscurà ì dà nà mànu à cchjni ‘nn’àvìa bisuògnu.
Pì ssù mòdu i trattà e pinsà ‘nfrà sàntunatìsi a pàci cùrrìadi pìcchi, à pìci cèrti vòti rìsistièdi ‘nsìnu àra mòrti e ssu mòdu ì fà paisànu m’ammentadi dà prìma vòta c’àju piàtu pàrti àd’àmmazzà nù majàli c’àvièmu à mìtièri. Ghèra festa ppà famìgghja e rà pàrintèra e ppa’àjutà, cc’èra sèmpi arrumìnu ancùnu cà trattà ì càrni sìnni càpiscìadi.
Nfrà tùtti cc’èranu pùru dùi guòmmini ‘mpàrintàti àra làriga, ì nà cinquàntìna d’ànni e pràtichi i tràttà ù majàli, c’àvìana rènni brìcaziùni àra famiggjia ed’ònnavìanu putùtu dì ì nòni.
Gànu scànnàtu, pùlizzàtu e squàrtàtu ànimàli, fatigànnu ‘nsièmi; gànu màngiàtu e vìppitu, sènza mài sì scàncià nà paròla nnè di si guàrdà ‘nfàcci.
Rìcugghiènnunni àra càsa à fèsta lèsta, àju àddummannàtu sì frà quìr’uòmmini cc’èra cùrrivu ppì ‘ntò miènzu. M’ànu dìttu cà òn si pàrlàvanu nnè sì tràttàvanu, à nà trèntìna d’ànni, ppì cèrti scàffittùni ch’èranu cùrrùti nà sìràta ì càrnivàli à ‘nnà fèsta, àddhùnni gùnu dè dùi ghèra màstru àbbàddhu.
U ‘mmìtu ad’àmmazzà ù majàli ghèra stàtu gàrmàtu dà pàrintèra ppì fà truvà e bbìdi sì s’àppaciàvanu.
Cc’era pùru ggènti c’ònnèra cùrrivùsa. Pp’esèmpiu m’àmmièntu ì zìu Filìppu chi ghèradi àducàtu, làvuratùru, àssinziàli, ma ddhì pìacìadi truòppu ù schìcculu e ccà pirùcca òn cànuciàdi à nùddhu e rà lìnghua ddhi vìnièdi sènza patrùni.
A sìra da fèsta d’àgùstu, cùmu à tànti sàntunatìsi, zìù Filìppu, cùmu gusàvadi tànnu, àvià nùràtu ù sàntu à schìcculi ed’àra sìddhàta s’èra ‘mpicciàtu ‘ntà nà mùrra à pàrlà ì cèrtì bìrbàli c’aviànu fàttu à pàisàni pìzzicàtu à ffà lìnna vìrda.
‘Ntò discùrsu sù trasùti gàvuti, ògnùnu gà cùntàtu à sùa e rì pàroli sì sù fàtti màzzacàni cùntra à lèggi (spècia cùntrà ì càrbunièri).
Zìu Filìppu, s’è càvudiàtu e ‘mmìriàcu cùmu ghèradi à ‘ncùminciàtu à stròlacà, à mòdu cà pùru chìni ghèra sùrdu ù putìa sènti. Nnì dìcìa tànti cùntra qu’ri dà lèggia sènza i s’àbbisà c’àvìadi ì càrbunièri quàsi àri cuòsti. Ancunù àvìa pruvàtu a rù fìrmà e rù fa stà cìttu. Ma zìu Filìppu ònn’àvìa càpìtu èd’àvia jùnnàtu chì s’èra ‘ntrùmìsu e cc’èra màncatu pìcchi à ccì scappà nà pàliàta.
Quìri dà lèggi sì sù àbbicinàti è zìu Filìppu ònnà lèsta cchì màli paròli, àrrisicànnu ì si fà mìnti ì chjòppì àri pùzi.
‘U brìgatièri, c’àvìa ‘ntièsu, ma òn putìa ffà nènti, ppìcchi à pàrlà, sènza fa nòmi, òn c’è nènti i màlamènti, ppù fricà ddhà àddummannàtu i dì à nuòvu ì pàròli ì prìmu, è stavòta ’nfàcci àra lèggi, àccussì quìru chì vinìa dìttu ù pùtiènu mìnti ‘ntò bbìrbàli.
Zìu Filìppu, ‘mmiriàcu sì, mà pùru faìna, càpiènnu c’à putìa scampà, quànno ù brigatièri ddhjlà àddummannàtu à nuòvu, ddhà rispuòstu “ncùlu à llèi brigatiè”, ‘ntìnniènnu ccù quìssu cà ppì dùj vòti òn sì putìa ffà ù stèssu sbàgliu.
E faìna ghèra pùru zìa Marìa chì jedi dìciènnu c’òns’àmmintàvadi cchjù ‘nnènti, ppìcchì ‘ncàpu àvìadi ì mìliròsi, tùttu ppì mìcushjarèa e ppì ghèssi cùmpiatùta.
Quànnu s’àssittàvadi ‘ntò vìcinànzu, ghèra càpàci ì cùntà pàtùti e rùsàrju d’ognùnu chì ddhì pàssàva ‘nnànti e mùstravàdi ì cc’jàvì nàcàpu fìna, chì màncu à bbint’ànni.
Nà sìra ‘nnàvìa fàttu rìri tàntu cùntànnu tùtti ì càcchjàvòti c’àvià fàttu àrà suòri cchjù grànni ppì scuntà e bbìdi àra luntàna ù zìtu.
Dhh’èra jìùta bòna fìnu à quànnu nù cùmpàgnu dò zìtu, chì fàcìanu ì furìsi ‘nsièmi, ppì gìlusìa àvìa fàttu à spiàta e zià Marìa, dà màmma s’è àbbùscàta nà pìrramàta c’àvìa tinùta nà sìmàna ‘ntò lièttu.
Mèntri cùntàva ssà patùta, gèra pàssàtu zìu Fràncìscu ed’àvìa sàlutàtu. Tùtti ddhàvìanu rìspuòstu, mìnu cà zìa Marìa, c’àppèna ghjìddhu gà gìràtu ‘ntà vanèddha, l’à jùdicàtu dìciènnu cà facièdi ù càlamu ma ghèra ‘nnù fùrìsi ràsciu e dì fìnìzzi pàrìadi nà tìla ‘àrbàsciu.
‘Nn’àvìa cùntàtu cà ghèra pròpiu Fràncìscu ù fùrìsi spiùni, m’àvìa pàgàta ppìcchì ’àra rìcchìzzi cc’èradi àrrivàtu dòppu chi s’avièdd’àvùtu àttippà, prìmu l’uòcchj, ppì nnò bbìdi ù cìstièddhu ì còrni cà zìta ddhì pùrtàvadi ‘nsièmi à sòldi è rròbba. Dòppu s’àvìadi àttippàtu pùru ì rìcchji, ppò ‘nsènti quìru cà ggènti jìa dìciènnu, dòppu cà vùci cà s’èra fàttu zìtu ghèra pùbbrica.
Ccù tièmpu nàt’àttìppulu Fràncìscu s’àvìa mìsu àra vùcca, pp’òn pàrlà màlamènti dà mùgghjèri, c’ònn’àvìa càngiàtu e mìnàvadi sèmpi à stèssa rìma. Ccù tièmpu àvìa fàttu cchjù rìccu, sùlu cà stavòta ghèranu sùlu còrni.
Ammintànnumi qu’ri tièmpi ccùssì mì tiègnu cùmpagnìa ed’àccussì fàzzu fa àncùna còsa pùru àri cièrivi c’àccussì òn pìanu ì mìliròsi, àrrumìnu quìssa ghèdi à sprànza.
Febbraio 2018
Minùcciu
