Luigi Bisignani
Ho appena ricevuto questa bella ricerca da Minucciu e vene faccio parte
Cùmu ghèramu: Pàròli ì nà vòta.
Pùa sì dìcidi cà ppì nnènti gùnu pìa mpìcci e pò mìnti mànu àru curtièddhu.
Sùgnu à nà fèra, àra bàrràcca dè pìsci e ‘nnànt’àmmìa stànu sìriviènnu nà crìstiàna chì cùmu gràpi bbùcca sì sèntidi ch’è nàta ntè bànni nòsti, pùru sì vò àmmuccià e pàrlàdi, strùppiànnu, aru mòdu ì qquànni.
Pàgadi ed’àppèna sìnni vàdi, ù putigàru ncùmìnciadi àra pià ppì fìssa, ma pùa àllarigàdi à còsa e jùdicadi tùtti ì nàpulitàn, arrumìnu àccussì nnà chiàmàtu a nùi càlabrìsi, dìciènnu cà ghèrami ncìvìli e nnì fàcièmu ntènni ccù nnà pàrlàta strèvuza.
Gàjù piàtu apprèttu ccù ssù fìssa e ddhàju fàttu capìsci c’àvìaddhà guàrdà miègghju àra parlàta sùa prìmu ì fìssià sùpa quìra ì l’àti, c’àrrumìnu àddhùnni nùj à pàrlàta ghè chjìna, ònni màngiàmu ù miènzu i quìru chì dìcìmu, cùmu fànu à stì bbànni.
Ddhàju jùntu c’ònn’àvìaddha vàtàlià sènza sapi c’ò parlàtu nuòstu vènidi dirìttu dò griècu e dò làtìnu e cà quìri cà nt’à l’ànni antìchi àviènu mmùcca ssù mòdu ì sì fà capìsci, ghèranu filosofi e matematici, àviànu cùltùra, càsi ì lùssu, sì làvàvanu, àvìanu fràvicàtu bàgnu e fògnatùra. Nzòmma ghèranu cchjù civìli dè gènti sùa chì càmpavànu ntè pàgghjàri sùpa nù làccu e ddhà prìmu ccì càcàvanu e pùa ccì sì làvàvanu e cci piàvanu gàcqua ppì cùcinà.
U’ fìssa s’è càpacitàtu c’àvìa scùntàtu pròpiu à pìrsùna jùsta, gà capìtu c’on c’èra pàrtìta, ghè àrrussicàtu, gà àbbasciàtu gàngha e càtàròzza e nònn’à mùvùtu chjù nà pipìta.
Rìcugghjènnumi àra càsa, mùgghjèrma, chì sàntunàtìsi ònn’è, m’à dìttu cà fòrsi m’èra àllàrigàtu nà pìcchi truòppu e cà nòn tùtti i sàntunatìsi àntìchi ghèranu filòsòfi e matèmàtici, mà mmiènzu ccì cuntàvanu pùru pìcuràri, pùrcàri e tèrrazzàni, cà ì lèggi è dì scrìvi ònni sàpiènu e cà ì pàgghjàri ntò paìsi, nzìnu àri prìm’ànni di nòvicièntu cc’èranu àncora.
Ddhèju rìspuòstu c’ònn’avièj fàttu còsa jùsta à cùntà àra mùgghjèri à stòria i sàntudùnàtu, vìstu cà mì ccì piàva puru ppì fissa, mà ònn’èju putùtu fà àmmìnu i pìnzà cà pròpiu tùttu ù tuòrtu ònn’avièdi.
Ssù zìrrichià m’à àmmintàtu ì sàntunàtìsi ì ràzza vècchja e rù fàttu cà à pàrlàta àntìca s’è pèrsa. I viècchiàrièddhj a tànt’ànn’àrriètu sì dìspiacìanu dè paròli c’òn sì gùsàvanu e cà nùddhu ì pàrlàvadi nnè rì cànuscìadi cchjù.
Dìciènu c’à pàrlàta àntica se’èra pèrsa quànnu ntò paìsi àviànu àpièrtu à scòla, addhùvi tì ‘mpàràvanu tànti còsi, ma ti fàciènu scùrdà tùttu ù rièstu. Nzìnnàvanu àra parlàta nosta, à rù fàttu cà t’àvìasa scùrdà chjni ghèrasi e àddhùnni vìnièsi. Quìssu ppìcchì quìri chì cùmmannàvanu tì vùlìanu tàliànu ò miègghjù, sàvujàrdu e cchì ghèrasi è chjni ghèranu stàti ì tàtàrànni tuà òn cuntàva chhjù nnènti.
Tiniènu àmmènti quiìri viècchj, cà ù sàpi avìadi àccìsu e spèrsu sèculi e sèculi ì gusànzi, mìca sùlu à parlàta, chi pùru quìra,’àru mùnnu ì gòi, ghèra chjìna ì paròli càcciàti dò tàlianu e strùppiàti.
Nù fìssa i putigàru, òbbuliènnu, m’àmmintàtu ssì còsi. Vùlèra mìnti nà pìcchi ì ripàru àru scuòrdu, jènnu à truvà pàròli c’òn si gùsanu cchjù, dìcu quìri c’òbbèninu gusàti, ma sù stipàti nt’àncùnu librù antìcu.
Ntè lìbbri ònc’è sèmpi ù vèru, ma quànnu nfrà tànti cristiàni chì pàròli l’ànu pràtichi e l’ànu studiàti, nnì tròvasi tànti guàli ò chi s’assumìghjànu cùmu parlàta e significàtu, àllùra ccì crèdisi.
Sì tènisi pràtichi ì parlàti dè pàìsi ntè cùntuòrni e rì cùnfròntasi ccù quìru c’ànu scrìttu quìri cristiàni chì sìnni càpisciènu, vìdisi quàntu s’è pèrsu dè paròli antìchi e cùmu quìra parlàta ghèradi nàta còsa a frùntu ì quira chi cùrri gòi.
Quànnu ì pàisàni ì nà vòta dicìanu cà gùnu ghèra “càffu”, vuliànu dì cà ghèra dìfittùsu, strùppiu, o n’òddà fàcièdi à càpu, à parola vèni dò latìnu “càffo” , dìspari, e pp’àntìchi “dìsparu” vulìa ddì crìstiànu chì ddhj màncadi àncùna còsa, c’òn c’è tuttù.
“Càtùsu” mmèci vùlìa ddì spièrtu, fùrbu, àssinziàli, gùnu chi sìnni capìscìdi; à paròla vènidi dò làtìnu ”càtus”, accortù, fìnu.
U “scàràzzu”, ù gàrmàvanu ì pìcuràri quànnu ccù sùlu “jàzzu” òn sintiènu à sicùra; ssi paròli vèninu dò griècu “iautmos”, recinto o luogo di riposo, pìzzu àddhùnni riparà a màndra ntà nù jàzzu apièrtu. I paròli grèchi “ischiros”, fortificato e “iautmos”, recinto gànu pàrturùtu “scarazzu” chì vènidi a significà luogo di riposo, riparo con recinto fortificato.
S’àcchiancùnu tì dìciàdi dàmi ssà “gàmèddha” vulìa nnà scutèddha; s’ìnfèci dìcìadi stà pàssànnu a gàmèddha, àzzìnnàvadi a nà crìstiàna cùrcia e gràssa; ssà paròla vèni dò làtìnu “camèlla” scutèddha, ruòzzùlu.
Sì diciènu cà gùnu jèdi “camàru” vuliènu dì cà càminàvadi cchì pèdi stuòrti, jìttàva nnànti ù fiàncu e jèdi ì làtu; à paròla vèni dò griècu “kamaròs”, cràncju.
Si na còsa ghèra “camùrra” vulìa ddì cà ghèradi chìjcàta; rà pàròla vènidi dò làtìnu “camùra”, còsa ncùrivàta, fàtta ad’àrcu.
“Guàlànu” ghèradi nù cristiànu capàci i fa jì nù parìcchiu ntè jèrsi ppì fà màjsi, à paròla veni dò griècu “elaino”, spingere , guidare, governare buoi.
Cràj gàmu à “càndafà” vùlià ddì cà avìana pàssà ù làtti ì càvuci, paròla piàta dò làtìnu “candère”, candido, jàncu-jàncu.
Ghèdi a “vièrnula” dà càsa, vùlìa ddì cà nà cristiàna ghèradi trasùta quàtrarèddha à sèrivi ò ghèra nàta jìntu, ma fìgghja ì sèriva; paròla chì vèni dò latìnu “vennùla”, sèriva nàta ntà càsa;
Sì ì gùnu diciènu cà ghèra “scàzzuòppulu” vulìa ddì cà jèdi ciàmpuliànnu cùmu nù quatràrièdu chì mpàràdi à caminà; à paròla vèni dò giècu “scàzo” vacillare e “paidion” bambino, quatrarieddhu c’òn camìna sicùru.
Sì su “arragàti” vulìa ddì cà cèrti pìrsùni s’èranu àbbrancicàti e minàti; “arragà” veni dò latìnu “rixor-rizaris”, rissa, azzuffarsi.
“Sdràmma” ghèradi nà còsa sfàtta, c’òrrijèdi; à paòla vènidi dò latìnu “trama” ordito, tessuto.
“Antìli” ghèradi àrchitràvu sùpa nà pòrta o nà finèstra e rà parola vènidi dò latìnu “antarius”, chì sùstènidi.
“Pitushja” vènidi dò griècu “piton”, cantina, stànza ì sùtta e “oideo”, abitare, ed’àzzìnadi àd’ànimàli chi ntà ssì locura ccì spìssiàvanu ppà càccia. Ntò parlàtu nuòstu “pitushja” putìa ddi donnola e ppì tànti pùru fàjna, cà tùtti dùi faciànu gàra ccà gàtta a pià ì suòrici. Si ccà parola s’àzzinnàdavi à crìstiàni vulìa ddì pirsùna fùrba, fàjna.
“Zìddhjcùsu” vinìa dìttu ì quìri c’avìanu sèmpi a dì, rivinciànu e bbùlìanu sèmpi ràgiùni; à pàròla vènidi dò griècu “zèlos”, rivalità, animosità.
Quìri chì stàvanu buòni ghèranu “pàntici”, e vulìa ddì c’àvìànu à trìppa, ppìcchì sì putìanu àbburdà tutti ì juòrni; à pàròla vènidi dò latìnu “pantex-panticis” pancia.
Si sìntièsi dì, s’è “zìlàtu” ncuòddhu, vulìa ddì cà nù cristiànu s’èra càcàtu ntè càvuzi ppù puònnu; à paròla vèni dò griècu “tilòs”, escremento liquido.
“Annurcàtu” ghèradi ù cristiànu c’avìa nà pìcchì i rèquia dè dulùri ppìcchì dd’àvìanu dàtu mìdicìni ppù stunà e ru fa dòrmi; ssà paròla vènidi dò giècu “nàrche”, fa ddòrmi, fa pià suònnu.
I figghj dicìanu cà ppù màtaràzzu dè viècchj ònnavìana gusà à pàgghja, ma ppù fa “gàmpulu”, ccì vulìadi à làna cà vìnìa cchjù muòddhu; ssà paròla vèni dò giècu “apalos” molle, soffice.
“Nìcaruòsu” ghèradi quìru c’oddh’àbbacàva mài e si pròpiu ònni putìa ffà àmmìnu, jèdi chjànu-chjànu; paròla chi vèni dò griècu “nochelia”, pigrizia.
I rascàtièddhj, ppì fà tiràti e ncùrivàti, s’àvìana “galià”; a parola vènidi do griècu “ anchiulòo”, ncùrivà
Jùca à “tìmpulìa” vulìa ddì jùcà àr’àmmùcciu o à’àrammìcciùni; ssà parola vènidi dò giècu “tiumpanon-u-timpanìzo”, sunà ù tàmmùrru, quìssu ppìcchi i quatràri antìchi cuntàvanu sbattiènnu a mànu cùntra mùru ò cùntra à nnà pòrta.
Avìadi ì “pàndichìzzi” chìni pàtièdi àru còri c’ògni tàntu ddhì facìàdi zùmpi ntò pièttu; ssà paròla vènidi dò griècu “pedao”, balzo, balzare, palpitazione;
“Ncàsà” vèni dò griècu “encàs”, dà pàrti ì jìntu, nfùnnu, e vùlia ddì nzìccà, custrìngi àncùna còsa faciènnu fòrza.
Stipà sùpprissàti e sàvuzìzzi ntà “saìma” vulìa stìpà ntò gràssu; ssà paròla vènidi dò latìnu “sagina”, gràssu.
Cuntàvanu ì viècchj cà nù fòrastièru chì’ chiàmàvanu Vìtu, ghèra nù màstru “ciràvulu” c’àvià mpàratu à sunà à cìramèddha à tànti sàntunatìsi. Ssà paròla vèni do giècu “keraules”, sònatùru ì cuòrnu.
“Gàrmà” vulìa ddì cà stàvasi pinzànnu a nnà còsa ppì fa dànnu o pià ppì fìssa àcchjàncùnu. A paròla vèni dò griècu “armozo”, organizzare.
Avì ì “pustècchj”, ghèra nà màlatìa dò ficàtu. À paròla vèni dò griècu “apòstema”, accesso tumore ed’àzzinnàvadi àru fìcatu cistuòsu dò maiàli.
“Cànzìrru” àccussì vinìa chiàmàtu chìni ònn’àvìadi pàtri ligìttimu e rà paròla vèni dò griècu “cantòn-canzon” chi vulìa ddì ciùcciu. Mùlu cànzìrru ghèradi ù mùlu ccu pàtri ciùcciu e ntà parlàta nòsta “mùlu” ghè cànzìrru, e vò ddì figghju c’ònnè lìgittimàtu.
Càsa ccù nnà “pàracèddha” ghèra quìra c’àvia bbicìnu à càsetta a gùsu càntìna o ccù fuòrnu. A paròla vèni dò griècu “paraoichia”, càsicèddha a fiàncu dà càsa, mà ppì fàtti sùa, staccàta.
Ghèra nù “pìvuzu” quìru chì ppì cùntu i g’àta gènti stàvadi àpprièssu à cchìni avìa dèbbiti e rù tìnièdi sèmpi àd’uòcchju; ssà paròla vèni dò griècu “epizen-gniuni”, ligà, stà attaccatu. A pàrola àzzinnàvadi pùru àrù nnàmuràtu àppustàtu ntò vìcinànzù dà zìta, primù i ccì mànnà àra càsa.
I quàtràri ì nà vòta jènu à cògghi ù “pìzu” ppù mìnti ntò prisèpiu dà chièsia; à parola vèni dò giècu “pidachitidos”, vicino alla fonte, “pisos”, muschio. Aru tièmpu ì ghja quàtràru, ghèra chiàmàtu “mushjlìddhu”.
S’àncùnu dìcìa cà s’èra fricàtu nà “scafa” i màccarùni, ntìnnièdi nù piàttu grànni chi quànnu ghja ghèra quàtràru chiàmàvanu “trìnciatùru”; ssà paròla vèni do griècu “scafe”, catino.
S’àncùni jèdi a “pìttinià”, spannièdi simènti ntèrra ò rì pànni àru sùli; ssà paròla vènidi dò griècu “pitnemi”, spandere, stendere.
Capitàva spìssu cà ì giùvinièddhj chì fàciènu àmùri, viniènu spruvàti ppì sàpi s’àviànu o nò “mpùrchiàtu”; ssà paròla vènidi dò griècu ”pordes”, cerchio, e chìni àddummànnvadi vùlia sàpi s’ì famìgghj s’erànu parlàti e si cc’èra prùmìsa. Sùttantièsu cc’èradi ù scànciu d’ànièddi dè zìti.
S’ì nù crìstiànu dìciènu ghè nà “cànnàvàzza” vuliànu ntènni cà ghèra dìlicu, siccàgnu, cùmu à cànna dò filàtu; ssà paròla vèni dò griècu “cannabis-cannabidinos”, canapa, pianta dal cui fusto si ricavava fibra tessile per sacchi, corde ed in tempi passati, anche tovagliati ed indumenti.
Sì dìciènu cà gùnu ghèradi “ammasciulàtu” vulìa ddì c’àvièdi l’uòcchi malàti e cà mancàva pìcchi ppì ghèssi ntùttu cicàtu; à paròla vèni dò griècu
“omma” occhio e “aclinòo” oscuro, privo di vista, ottenebrato, l’odierna catarratta od altre affezioni che ti privano della vista.
Mò “scapulàmu” ppicchi m’è piàta à “camàscìa”; ssà parola vèni dò griècu “camatòs”, fatìga; ànnumminàti cchì significàdi, ghja ò bbù dìcu.
Novembre 2018 Minucciu
